Czym jest muzyka?

Właśnie, czym? Wiele się pisuje o brzmieniu, wykonawcach, sprzęcie, poszczególnych płytach i utworach, cenach – a jakże mało o samej muzyce.

Refleksja nad zagadnieniem naszła mnie na kanwie obejrzanego niedawno filmu z serii „Natura ludzkich zmysłów”, traktującego o słuchu. Film był w zasadzie o słyszeniu, ale tak naprawdę najwięcej miejsca poświęcono w nim muzyce. O fizjologii słyszenia też oczywiście coś było. A to co było, było zastanawiające. Oto cały nasz aparat słuchowy po stronie sensorycznej składa się z zaledwie dwóch zbiorów (po jednym na ucho) trzech tysięcy rzęsek rozmieszczonych na wewnętrznej powierzchni ślimaka słuchowego, wypełnionego płynem. Każda z tych rzęsek odpowiada za inną wysokość dźwięku i prawdopodobnie w jakiejś mierze także za inny jego rodzaj. Zagarnięta przez małżowinę i uśredniona fala dźwiękowa trafia poprzez błonę bębenkową na kostki słuchowe – których konstrukcja zapewnia jej wzmocnienie o około 30 dB – i ostatecznie ląduje w ślimaku, gdzie poprzez wibracje płynu stymuluje rzęski. Z tychże rzęsek płyną następnie nerwem słuchowym sygnały elektryczne do mózgu, a tam czary. W sposób niewyjaśniony, tajemniczy, niepojęty z ubożuchnych tych danych wyjściowych półtora kilograma słabo naładowanej elektrycznie galarety złożonej z jakichś stu miliardów neuronów połączonych trylionem synaps produkuje świadomość i towarzyszące jej doznania słuchowe, spośród których najważniejsza jest mowa i postrzeganie dźwięków otoczenia, ale wrażenia muzyczne też nie są od macochy. (Galareta taka produkuje także to co w tej chwili piszę, a wasze galarety to czytają i mają własne na ten temat uwagi.)
Powie ktoś – trzy tysiące rzęsek to wcale nie tak mało. W porównaniu z ilością synaps faktycznie niewiele, ale znów nie aż tak beznadziejnie. Trzy tysiące to przyzwoita pensja. Da się wyżyć. No ale jednak nic imponującego. A przecież cały dźwiękowy świat właśnie z tych trzech tysięcy pomnożonych przez dwa się bierze. Jakże to? Ba, żeby tylko. Pierwsze implanty ślimakowe – imaginujcie sobie waszmościowie – miały tylko dziewięć elektrod zastępujących te trzy tysiące rzęsek. A najlepsze spośród obecnie produkowanych mają takich elektrod raptem dwadzieścia jeden…Komedia, nie? Okazuje się, że niecałkiem. Młoda pianistka tracąca od dzieciństwa słuch opowiada jak w wieku około dwudziestu lat musiała przejść na implant ślimakowy. Kiedy go po wszczepieniu uruchomiono słyszała tylko jakieś gwizdy szumy i zgrzyty. Dźwięki spod klawiszy fortepianu niczym nie przypominały tego co zapamiętała. Ale po miesiącu. Po miesiącu adaptacji mózg nauczył się korzystać z tego beznadziejnie skromnego zasobu dwudziestu jeden elektrod i teraz ta pani znów słyszy muzykę; może grać i czerpać z tego przyjemność. Jak to możliwe? Możliwe, bo jak twierdzą autorzy filmu, świat dźwiękowy jest w większym stopniu kreacją mózgu niż odtworzeniem obiektywnej rzeczywistości. Dla mnie, filozofa, nie ma w tym nic nowego. Bardzo wielu filozofów, także tych bardzo wielkich, utrzymywało, że wszystko czego doznajemy jest tylko pewną kreacją, a według wielu innych korelacja świat-umysł jest bardzo daleka od relacji lustrzanego odbicia.
Na poparcie kreatywnej koncepcji słyszenia autorzy filmu przywołują jeszcze jeden ciekawy przykład. Nie słyszałem o czymś takim, ale okazuje się, że istnieje schorzenie zwane dysmuzją. Ludzie na nie cierpiący nie słyszą muzyki. Zamiast niej doznają szeregu nieprzyjemnych, niepowiązanych ze sobą dźwięków, mogących nawet przyprawić o mdłości i zawroty głowy. Zupełnie jakby ich mózgi nie były w stanie na bazie normalnego aparatu słuchowego dokonać adaptacji jakiej bez trudności dokonują mózgi osób normalnych po wszczepieniu ślimakowego implantu. Jednocześnie ludzie ci nie mają żadnych problemów z rozpoznawaniem mowy i dźwięków otoczenia. Tylko muzyka pozostaje im niedostępna. Niejako na przeciwnym biegunie znajdujemy osoby cierpiące na zespół genetycznych zaburzeń uniemożliwiający w dużym stopniu logiczne myślenie, nabycie umiejętności liczenia, czytania i wielu innych normalnych u zdrowych ludzi zachowań, a jednocześnie mające słuch absolutny i doskonałe wyczucie muzycznej frazy. To ofiary zespołu Williamsa- Beurena, oznaczającego nieobecność 1,5 miliona par zasad w obrębie 7 chromosomu. Ludzie ci czerpią wielką przyjemność z obcowania z muzyką i potrafią bezbłędnie powtórzyć długą sekwencję dźwięków. Potrafią także znakomicie improwizować oraz bawić się z akompaniamentem w kotka i myszkę, tak jak potrafili to robić najwybitniejsi wokaliści – Frank Sinatra czy Ella Fitzgerald. Krótko mówiąc, pod względem muzycznym są wyjątkowo utalentowani.

Pozostawmy nierozwiązaną zagadkę wielkiej złożoności dostępnego nam świata dźwięków, będącego w tajemniczym kontraście z ubogością środków biotechnicznych skierowanych w toku ewolucyjnej adaptacji na ten odcinek sensorycznego frontu przez nasz organizm i przejdźmy do kwestii zasadniczej: Czym muzyka jest i dlaczego jest taka ważna?