Fortepian Chopina

Alfred Cortot (1877-1962)

Na koniec papierowo rolkowej epopei twórczość Alfreda Cortot, o którym wieść niesie, że miał najlepszą lewą rękę w całych dziejach pianistyki. Nie znam się na tyle by to ocenić, ale niewątpliwie obie ręce miał fenomenalne – zdolne obdarowywać bajeczną muzyką.

Cortot, podobnie jak Paderewskiego, pokrywa dziś kurz zapomnienia, ale z innego powodu. Paderewski nie pozostawił nagrań, natomiast Cortot wiele, ale będąc Szwajcarem, w dodatku mieszkającym kilka lat w przedwojennych Niemczech i zżytym z tamtejszą kulturą, bez oporów koncertował w podbitej przez Hitlera Europie, także w samej Rzeszy, co po wojnie miano mu bardzo za złe. Po dziś dzień mu to pamiętają i go sekują, lecz sama jego twórczość pianistyczna broni się z łatwością i nigdy nie zostanie zapomniana.

Oczywiście byłoby nietaktem nie wspomnieć, że był cudownym dzieckiem, studiującym na wyższej uczelni muzycznej w wieku dziewięciu lat.

Dźwięczność, melodyjność, fenomenalna biegłość techniczna oraz zniewalająca swoboda, a przy tym nieodłączny niemal pogodny nastrój, to styl Cortot. Jego Chopin jest słoneczny, roztańczony, promienny. Bije od niego wyjątkowy blask. Blask samej kompozycji i blask wykonawcy. Zapisane w latach 1920-27 rolki są bezcennym skarbem. Ileż w nich światła i przetykanych złotą nicią dźwięków! To Andante Spianato jest najpiękniejsze jakie słyszałem. Cortot potrafi jednak nadać swym interpretacjom powagi i mrocznego cienia. Taka jest jego Etiuda in C minor. Nasycona dramatyzmem, niczym bolesne przeżycie duszę rozpierająca.

W odróżnieniu od Hofmanna, Cortot podawał muzykę złożoną z odrębnych dźwięków, ale poskładanych i przyrządzonych w najdoskonalszy z możliwych sposobów. Jego toucher (lżejsze niż Busoniego), jest ponad wszelkie pochwały.

Artur Rubinstein (1887-1982)

Urodzony w Łodzi Artur Rubinstein był oczywiście cudownym dzieckiem. Jak wspominał, w wieku lat czterech matka zaprowadziła go do hrabiego Tyszkiewicza, który posłuchawszy jego gry obiecał łożyć na edukację małego geniusza i słowa dotrzymał. Tej obietnicy i jej spełnienia Rubinstein nigdy nie zapomniał. Za możliwość edukacji i otwarcie drzwi do kariery odwdzięczył się Polakom dozgonną miłością do Polski i wspaniałymi interpretacjami muzyki chopinowskiej, które śmiało możemy nazwać mistrzowskimi i kanonicznymi. Trzeba tak powiedzieć, ponieważ interpretacje te wyznaczają kanon interpretowania dzieł wielkiego Fryderyka (tego od nut a nie armat). Lecz niezależnie od swego pomnikowego charakteru i perfekcji przebijającej z każdej frazy, są to wykonania przede wszystkim piękne i wzruszające; bez wątpienia bardziej służące samej muzyce aniżeli sławie czy artystycznym humorom wykonującego ją pianisty. Artur Rubinsteinj był w każdym calu perfekcyjny, pod każdym względem doskonały. Z małego geniusza wyrósł wielki pianista i takim go zapamiętamy. Doskonałym.

Władymir Horowitz (1903-89)

Podobnie jak Rubinstein, Horowitz (ros. Gorowicz) był Żydem, ale nie polskim tylko ukraińskim. Urodził się w Kijowie – jego pierwszą nauczycielką była matka, także pianistka. Studia w konserwatorium rozpoczął mając lat dziewięć, ponieważ był, rzecz jasna, cudownym dzieckiem. Jego kariera naznaczona została tragicznym piętnem; kiedy w 1927 odmówił powrotu z tournée do ZSRR, ojca i brata zesłano do łagru i tam zamordowano.

W kręgach artystycznych, zwłaszcza żydowskich, cieszy się Horowitz wyjątkową estymą i jest kreowany na największego pianistę w dziejach. Nie jest to do końca prawdą, ale prawdy z pewnością bliskie. Jego mistrzostwo techniczne pozostaje godne najwyższego podziwu, styl interpretacyjny nie ustępuje technice. W odróżnieniu od Rubinsteina nie był to styl wyważony i perfekcyjny, tyko romantyczny i pełen dynamicznych kontrastów. Znać w nim duszę targaną rozterkami, poddaną cierpieniom i zmaganiom wewnętrznym. Ta ekspresyjna maniera nie jest jednak w przypadku Horowitza manieryczna czy histeryczna, z wielką mocą przekonując do siebie i wspaniałym artystycznym przesłaniem trafiając w duch chopinowski. Palec losu, tak dotkliwie go tykający, pokazał jednocześnie Horowitzowi niepowtarzalny kierunek stylu. Mnie w każdym razie jego romantyczny i ekspresyjny Chopin, w partiach popisowych palcowany z oszałamiającą szybkością i precyzją, ogromnie się podoba, zwłaszcza w odniesieniu do nagrań z końca lat 40-tych i początku 50-tych. W latach 1953-65 przeszedł Horowitz pierwsze głębokie załamanie nerwowe i choć powracał później w wielkim stylu, starsze nagrania są według mnie najlepsze – pełne artystycznego porywu, pasji i nieskazitelnej techniki. Wiadomo, że w roku 1926 Horowitz dokonał także nagrań na rolkach papierowych, ale ich los nie jest mi znany.

Dinu Lipatti (1917-50)

Powiadają o Lipattim, że był darem niebios, który, jako wybraniec bogów, musiał umrzeć młodo. Był też uczniem Alfreda Cortot, Strawińskiego i Schnabla. Także kolegą Klary Haskil, która z goryczą mawiała o nim, iż musi być sprawką Szatana – oddanie tyle talentu Dinu, jej zostawienie go tak mało.

Lipatti urodził się w Bukareszcie, w rodzinie muzyków. Ojciec był skrzypkiem, matka pianistką. Ojcem chrzestnym został kompozytor George Enescu. Jak przystało na genialne dziecko, Lipatti kształcił się od najmłodszych lat; w wieku trzynastu dawał publiczne koncerty. Ci, którzy go znali, podkreślali, że nie tylko był geniuszem fortepianu, ale także pięknym człowiekiem. Pięknym zarówno fizycznie jak i duchowo. Jego aksamitne spojrzenie zniewalało Nadię Boulanger, a Yehudi Menuhin nazwał go „żywym wcieleniem królestwa ducha”.

Dinu Lipatti nie pozostawił niestety wielu nagrań, a te, które się zachowały, okazują się złej jakości. Bardzo utrudnia to głębsze wejrzenie w jego kunszt pianistyczny, który być musiał niezwykły, skoro gdy już był chory i zachodziła obawa, że nie będzie w stanie dokończyć występu, na wszelki wypadek za kulisami czekał z zastępstwem sam Nikita Magaloff.

W wieku trzydziestu lat Lipatti nieuleczalnie zachorował. Mimo to dawał koncerty. Podczas ostatniego, na dwa miesiące przed śmiercią, nie mogąc już podołać trudnościom technicznym chopinowskiego walca, żegnając się z publicznością i opuszczającym go życiem zagrał kantatę Bacha Jezus moją radością.

Styl Lipattiego przypomina trochę styl Rubinsteina, choć sam Rubinstein powiadał, że gra Chopina jak Mozarta – prawdziwy Chopin to Lipatti. Niewątpliwie Chopin Lipattiego, choć też wyważony i spokojny, okazuje się bardziej śpiewny. Płynie niczym muzyka sama: nieskazitelny, roztańczony i doskonały. Wielu dopatrywało się w tym reinkarnacji samego Chopina, ale tego oczywiście wiedzieć nie możemy. Tak czy inaczej te właśnie wykonania Walców uchodzą za wzorcowe.

Nie umiem powiedzieć, czy nie jest to czasem jedynie wpływem słabej jakości nagrań, ale mnie Lipatti wydaje się często nieobecny, ezoteryczny i nierealny. Gra jakby faktycznie przychodził z innego wymiaru i rzeczywiście był darem niebios, tylko na chwilę w bycie ziemskim na jego ozdobę bytującym.